Mannréttindaráð SÞ og Mannréttindafulltrúi (UN Human Rights)

Mannréttindaráð Sameinuðu þjóðanna var stofnað árið 2006 í kjölfar niðurstöðu leiðtogafundar allsherjarþings SÞ í september 2005 þar sem ákveðnar voru  gagngerar endurbætur á starfsemi samtakanna. Mannréttindaráð SÞ fellur undir allsherjarþing SÞ og leysir af hólmi mannréttindanefnd sem starfaði undir efnahags- og félagsmálaráði SÞ (ECOSOC) og hafði sætt vaxandi gagnrýni á undanförum árum.

Mannréttindaráð SÞ starfar allt árið, en tilheyrandi mannréttindanefnd SÞ starfar aðeins sex vikur ár hvert. Í málflutningi sínum hafa fulltrúar Íslands lagt ríka áherslu á samsetningu ráðsins og að Ísland myndi ekki styðja ríki til setu í ráðinu sem sættu refsiaðgerðum af hálfu öryggisráðs SÞ vegna mannréttindabrota. mannréttindaráð SÞ hélt sinn fyrsta fund 19. júní 2006.

Haustið 2018 tók Íslands í fyrsta sinn sæti í mannréttindarráði SÞ og sat þar 39. fundarlotu mannréttindaráðs SÞ og það fram á árið 2019. Fulltrúar Íslands fluttu 14 ávörp og áttu hlutdeild í 10 til viðbótar.

Áherslumál Íslands voru jafnréttismál, vernd og réttindi barna ásamt réttindi hinsegin fólks. Ísland fékk þrjú má samþykkt. Tvö þeirra snéru beinlínis að aðildarríkjum en eitt að sérstöku málefnasviði. Ályktanir um aðildarríki voru um annars vegar Sádí Arabíu og slæma stöðu mannréttinda þar í landi og líka með skírskotun til borgarastríðsins í Jemen þar sem Sádí Arabía tekur virkan þátt; hins vegar um mannréttindabrot á Filippseyjum þar sem forseti landsins Duterte hefur fyrirskipað morðöldu á þeim sem umgangast fíkniefni og eru seljendur þar í landi. Líka lutu báðar ályktanir á skorti á fjölmiðlafrelsi í ríkjunum tveimur. Það sem lýtur að sérstöku málefnasviði eða þema var ályktun um jafnréttismál eða nánar tiltekið um jöfn laun kynjanna. Hið síðastnefnda er í anda heimsmarkmiðs SÞ númer fimm um Jafnrétti kynjanna.

Stofnun sérlegs sendifulltrúa Sameinuðu þjóðanna um mannréttindi (United Nations Human Rights. Office of the High Commissioner) 

Mannréttindafulltrúi SÞ (UN Human Righs) er mikilsverðasta sérstofnun Hinna sameinuðu þjóða sem fjallar um mannréttindi. Stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ sinni verkefnum tengdum því að efla og verja mannréttindi og önnur réttindi sem sett eru fram í Mannréttindayfirlýsingu Hinna sameinuðu þjóða (UDHR). Hin síðastnefnda Mannréttindayfirlýsingu SÞ er líka studd af öðrum alþjóðareglum um mannréttindi og samningum í starfi stofnunar Mannréttindafulltrúa SÞ 

Sérlegi sendifulltrúi SÞ um mannnréttindi hefur einstakt hlutverk, samanber eftirfarandi: 

  • Styðja við og vernda öll mannréttindi: Mannréttindafulltrúi SÞ leggur hlutlægt mat á brot á mannréttindum og aðstoðar við að túlka þau viðmið sem liggja til grundvallar mati á framgangi mannréttinda í heiminum öllum. 
  • Aðstoðar við að valdefla fólk: Þær rannsóknir, menntun og málsvörn sem unnin er af hendi stofnunar Mannréttindafulltrúa SÞ er framlag til meðvitundar og þátttöku alþjóðasamfélagsins og almennings í málefnum tengdum mannréttindum. Þetta felur það í sér að þúsundir einstaklinga um allan heim er gert kleift í krafti valdeflinga að sækja réttindi sín.  
  • Veita ríkisstjórnum stuðning: Í gegnum viðveru stofnunar Mannréttindafulltrúa SÞ á vettvangi er unnið að því að hindra misnotkun og minnka hættuna á því að aðstæður skapist sem leiðið til vopnaðra átaka. Bæði eftirfylgni og greining stofnunarinnar á kringumstæðum auðveldar ákvarðanatöku í erfiðum aðstæðum og til þróunar verkefna. Stofnunin kemur lík að því að efla færni og veitir lagalega ráðgjöf til þúsunda sem aftur styður við þróun og réttarrríki. Hið síðastnefnda gerir kleift það að lagasetning er unnin af kostgæfni og hið sama á við um stefnumótun um allan heim. 
  • Innleiðing á viðmiðum mannréttinda til eflingar á öllum verkefnum Hinna sameinuðu þjóða: Mannréttindi eru gerð að leiðarstefni í öllum verkefnum mannréttinda til að efla frið og öryggi, þróun og mannréttindi – sem eru hin þrjú lykilverkefni SÞ – og þannig er tryggt að þau tengist og styðji við hvert annað. 

Hlutverk stofnunar Mannréttindafulltrúa SÞ er margþætt og greinir nánar frá því í ályktun allsherjarþings SÞ 48/141. Lykilatriði ályktunarinnar um starf stofnunar Mannréttindafulltrúa SÞ eru eftirfarandi: 

  • Styðja og vernda öll mannréttindi og fyrir alla. 
  • Mæla með því að sérstofnanir Hinna sameinuðu þjóða efli starf sitt að mannréttindum og verndun þeirra. 
  • Styðja og vernda réttinn til þróunar. 
  • Koma á framfæri tæknilegri aðstoð fyrir ríki til að tyrggja mannréttindi. 
  • Samhæfa menntun í mannréttindum og verkefni sem lúta að því að upplýsa almenning um mannréttindi.  
  • Róa að því öllum árum að útrýma hindranir í því að tryggja mannréttindi og því að hindra áframhaldandi mannréttindabrot.  
  • Sinna þátttöku í smatali með ríkisstjórnum í því skyni að tryggja virðingu fyrir öllum mannréttindum.  
  • Efla alþjóðlegt samstarf við að koma á framfæri og vernda öll mannréttindi. 
  • Samhæfa vinnu að því að koma á framfæri og vernda mannréttindi hvarvetna í stofnanakerfi Hinna sameinuðu þjóða. 
  • Gera skilvirkara, aðlaga, styrkja og efla vinnu og verkferla tengda mannréttindum innan Hinna sameinuðu þjóða.       

Sögulegt yfirlit um stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ 

Vinna að mannréttindamálum á vettvangi Hinna sameinuðu þjóða byrjaði upphafelga í lítilli deild í aðalstöðvum þeirra á fimmta áratug nýliðinnar aldar. Seinna var deildin flutt til Genfar í Sviss og hlaut frekari framgang sem Miðstöð mannréttinda á níunda áratug síðust aldar. Vínaryfirlýsingin og samsvarandi verkefnaáætlun, sem fjllað er nánar um hér að neðan, kom fram með tillögur í því augnamiði að styrkja og samræma eftirlit og eftirfylgni SÞ með mannréttindum. Einnig var lagt til að setja á fót stofnun sérlegs sendifulltrúa SÞ um mannréttindi eða mannréttindafulltrúa SÞ (OHCHR og UN Human Rights).  

Allsherjarþing SÞ setti stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ á laggirnar í desember árið 1993 með ályktun 48/141 sem líka kveður á um verkefni stofnunarinnar. Þetta gerðist einungis fáeinum mánuðum eftir að heimsráðstefna um mannréttindi samþykkti Vínaryfirlýsinguna og samsvarandi verkefnaáætlunVínaryfirlýsingin var samþykkt af 171 ríki og endurnýjaði skuldbindingu þeirra á því að virða beri mannréttindi. 

Stækkun þess málefnasviðs sem lýtur að mannréttindum og verkefnum stofnunar Mannréttindafulltrúa SÞ hefur orðið samhliða annarri eflingu að vinnu  að mannréttindum og það allt frá samþykkt Mannréttindayfirlýsingar SÞ (UDHR- Universal Declaration of Human Rights) frá árinu1948. Mannréttindayfirlýsing SÞ var skrifuð sem ,,sameiginleg viðmið um markverðan árangur fyrir allar manneskjur og þjóðir”. Í fyrsta skipti í mannkynssögunni fól Mannréttindayfirlýsing SÞ í að allar manneskjur og þjóðir skyldu njóta borgaralegra, pólitískra, efnahagslegra, félagslegra og menningarlegra réttinda og það án mismununar. Fullt jafnrétti og jöfnuður hefur í síauknu mæli hlotið brautargengi sem grundvallaratriði í alþjóðlegum mannréttindalögum og orðið óaðskiljanlegur hluti af mannlegri reisn. 

Nú í dag eru alþjóðleg mannréttindalög áfram að aukast að umfangi og ný viðmið á sviði mannréttinda að koma fram sem byggjast á Mannréttindayfirlýsingu SÞ. Þessi stækkun á málefnasviði mannréttinda lýtur að nýjum og auknum kröfum um að þau séu virt sem grundvallarréttindi. Á 21. öld hefur stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ aðstoðað við að ná fram aukinni vernd á réttindum þeirra hópa sem hafa annars fallið á milli skips og bryggju, svo sem frumbyggja, ledra fólk, fólk með fötlun, og hinna sem er hluti af hinsegin regnhlífinni og kynsegin samfélögum (LGBT+-samfélög). Stofnunin hefur líka tengt sterkari böndum annars vegar mannréttindi og hins vegar loftslagsbreytingar.  

Í tímans rás hafa ýmsir aðilar og sérstofnun verið settar á laggirnar á vegum Hinna sameinuðu þjóða á sviði mannréttindamála. Það hefur verið gert til takast á við nýjar áskoranir á sviði mannréttindamála. Allar þessar sérstofanir  treysta á starfslið stofnunar Mannréttindafullrúa SÞ til ráðuneytis og að öðru leyti treysta á skrifstofu og stofnun  Mannréttindafulltrúa SÞ til að frekari aðstoðar í vinnu að mannréttindamálum. Dæmi um sérstofnun er  Mannréttindaráð SÞ (Human Rights Council), sem Ísland átti sæti í á kjörtímabilinu 2018-2019. Líka er um að ræða sérstofnanir sem vinna að ákveðnum þemum og sjálfstæðir sérfræðingar með skilgreind hlutverk við að sinna ákveðnum verkefnum á sviði mannréttindamála. Auk þess eru tíu sérstofnanir sem eru mynduð af sjálfstæðum sérfræðingum sem fylgjast með því hversu vel ríkjum gengur að vinna að skuldbindingum einstakra sáttmála á sviði mannréttindamála.  

Mannréttindi eru í tímans rás orðin miðlæg í allri fjöllun um frið, öryggi og þróunarmál. Það að hafa starfsfólk á sviði mannréttindamála í friðargæslustörfum hefur gjörbreytt til hins betra viðbragðsgetu þeirra til að hindra og bregðast við mannréttindabrotum. Það er líka hnattræn samstaða um það að refsa þurfi fyrir mannréttindabrot. Stofnun Alþjóðasakamáladómstólsins árið 1998 á grundvelli Rómarsamþykktarinnar hefur gert það kleift að þeim sem fremja stríðsglæpi og glæpi gegn mannkyni er gert að sæta refsingu.  

Það er nú fyrir hendi aukin skilningur á því að fyrirtæki í einkageiranum hafi líka skyldur á sviði mannréttindamála. Árið 2011 samþykkti Mannréttindaráð SÞ það sem heita Viðmiðunarreglur fyrir fyrirtæki og um mannréttindi. Hið síðarnefnda lagði grunn að því að virða bæri rammasamkomulag um ,,Verndun, virðingu og bótaskyldu”. Þetta gerði kleift í fyrsta skipti í sögunni að komið var á viðmiðunarreglum sem lúta að því að hindra og takast á við hættuna á neikvæðum áhrifum sem fyritækjarekstur geti haft á mannréttindi.            

Starfsemi og verkefni stofnunar Mannréttindafulltrúa SÞ (UN Human Rights) 

Markmið stofnunar Mannréttindafulltrúa SÞ eru einkum þrjú talsins. (1) Í fyrsta lagi að vinna að mannréttindum fyrir allar manneskjur. (2) Í öðru lagi að valdefla fólk í því skyni að það geti náð fram réttindum sínum. (3) Í þriðja lagi að aðstoða þá sem eiga að framfylgja fullnustu mannréttinda í starfi sínu og því að ná þeim fram.   

Eftirfarandi er meginverkefni Mannréttindafulltrúa SÞ: 

  • Leggur áherslu á að takast á við grófustu mannréttinadbroti, bæði þau sem gerast í skyndingu og þeirra sem eru viðvarandi, en sérstaklega þau mannréttindabrot sem setja líf og limi fólks í bráða hættu.  
  • Beinir athyglinni að þeim sem eru í hættu og standa veikum fótum á mörgum sviðum. 
  • Gerir jafnt undir höfði borgaralegum, menningarlegum, efnahagslegum, pólitískum og félagslegum réttindum, þar með talið réttindum til þróunar. 
  • Leggur mat á áhrif vinnuna og hvernig þau koma fram með greinagóðum hætti gagnvart einstaklingum um allan heim. 

Í framkvæmdinni vinnu stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ með ríkisstjórnum, löggjafarþingum, opinberum stofnunum þjóðríkja, frjálsum félagasamtökum, svæðisbundnum og alþjóðlegum stofnunum og það innan ramma stofanankerfis Hinna sameinuðu þjóða við að þróa og efla starfsgetu, sérstaklega á vettvangi þjóðríkja, til að vernda mannréttindi í samræmi við alþjóðleg viðmið. 

Á hinum stofnanalega vettvangi hefur stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ leitast við að styrkja verkefni Hinna sameinuðu þjóða á sviði mannréttinda. Jafnframt að að veita Hinum sameinuðu þjóðum sem mestan stuðning á þessu sama sviði mannréttinda. Stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ vinnur náið með samstarfsaðilum innan Hinna sameinuðu þjóða að því að tryggja það að mannréttindi séu hryggjarstykkið í starfi þeirra.  

Verkefnabundin vinna á sviði mannréttindamála 

Stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ vinnur að markmiðum sínum í krafti vegvísis (OHCHR Management Plan – OMP) sem ber heitið OHCHR-stýringarráætlun (OHCHR- Office of the High Commissioner for Human Rights). Umræddur vegvísir byggist á niðurstöðu samráðs á milli aðildarlarríkja, stofnanakerfis Hinna sameinuðu þjóða, frjálsra félagasamtaka, samfélags gjafenda fjár og einkageirans. Núverandi OHCHR-vegvísir tengist afar sterkum böndum við heimsmarkmið SÞ um sjálfbæra þróun fyrir árið 2030 og horfir fram til árabilsins 2018-2021. 

Á fjögurra ára fresti er unnin OHCHR-vegvísir. Fyrir árin 2018-2021 hafa verið sett sex þemu sem eru lögð til grundvallar að vinnu að mannréttindamálum. Þau eru: 

Efla jafnrétti og vinna gegn mismunun: Hin mikla notkun samfélagsmiðla hefur verið þess valdandi að hatursorðræða hefur aukist sem aftur veldur mismunun. Til að sporna við slíku leggja heimsmarkmið SÞ um sjálfbæra þróun áherslu á það að ,,skilja engan útundan”. Hið síðastnefnda grundvallaratriði hefur skapað aukna meðvitund um jafnrétti og baráttuna gegn mismunun. Vegvísir Mannréttindafulltrúa SÞ lýtur að því að koma á framfæri jafnrétti og berjast um leið gegn mismunun af öllu tagi. 

Efla framkvæmd á niðurstöðum á verkferlum hinna alþjóðlegu mannréttindalaga: Sú vinna sem er unnin af stofnunum á sviði mannréttinda – eftirlit og greining á kringumstæðum sem falla undir mannréttindi, samstarf við ríki og mýmarga hagaðila – gerir það kleift að skilja betur styrkleika og veikleika í mannréttindalögum og í framkvæmd þeirra. Sú vinna skapar líka möguleika til umbóta sem falla að auknum mannréttindum. Sá stuðningur við verkeferla  sem stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ er mikilsverður þáttur í starfsemi hennar.  

Styrkja réttarríkið og ábyrgð gerenda á mannréttindabrotum: Kostnaðurinn af lögleysu kemur berlega í ljós þegar réttarkerfinu mistekst að sinna skyldum sínum og ekki er refsað fyrir glæpastarfsemi; átökum skapast vegna vandamála sem ekki hefur tekist að leysa úr; og ríkisvald sem einkennist af kúgun og refsileysi. Heimurinn þarfnast kerfis stjórnunar þar sem allir sem bera ábyrgð fylgi þeim lögum sem eru í samræmi við alþjóðleg viðmið og lagahefð á sviði mannréttinda. Stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ vinnur með öðrum hagaðilum að því að styrkja réttarríkið og ábyrgð á mannréttindabrotum.    

Efla þátttöku og verndun á opinberu rými: Þátttaka í opinberu rými af hálfu ríkisborgara og frjálsra félagasamtka eru grundvallaratriði á sviði mannréttindabaráttu. Slík þátttaka gerir það líka að verkum að bæta stjórnmálasiðmenningu (e. Political civilization) og almenna þátttöku í stjórnmálum, en líka að efla almenna stefnumótun og framkvæmd hennar. Stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ vinnur að því að vernda hið opinbera rými og alla þá sem verja mannréttindi.  

Hindra mannréttindabrot og efla verndun á mannréttindum, þar með talið þegar stríð og átök geisa: Mannréttindabrot eru á meðal meginástæðna fyrir vopnuðum átökum og hernaði sem óhjákvæmilega leiðir til frekari mannréttindabrota. Af þessum ástæðum eru aðgerðir sem lúta að því að vernda og koma mannréttindum á framfæri til þess fallnar að hindra almenn átök og ófrið af ýmsu tagi.  

Efling á sjálfbærri þróun með tilstyrk mannréttinda: Mannréttindi skapa kringumstæður sem eru bráðnauðsynlegar fyrir sjálfbæra þróun. Heimsmarkmið SÞ um sjálfbæra þróun fyrir árið 2030 gerir ráð fyrir því að samfélag og hagkerfi þar sem allir eiga hlutdeild og þar sem ríkisvald fylgir lögum færir betri árangur fyrir allar manneskjur, með öðrum orðum ,,skilur engan eftir útundan”.  

,,Umbreyting til frekari áhrifa á sviði mannréttinda 

Í því skyni að efla áhrifamátt mannréttinda leitast stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ við að ,,umbreyta” (e. ,,shift”) heildarstefnumótun hennar. Þannig má samræma enn betur vinnuna að mannréttindum á öllum málefnasviðum og alls staðar þar sem sú vinna á sér stað. Til að uppfylla þetta markmið innan ramma hinna sex málefnasviða vinnu stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ að fjórum þáttum ,,umbreytingar”. Þær síðastnefndu ,,umbreytingar” gerir auðveldara og skilvirkara að vinna enn betur að hinum fyrrnefndu málefnasviðum. Þannig getur stofnun Mannréttindafulltrúa SÞ eflt sérþekkingu sína, aukið samstarf við hagaðila og náð enn betri árangri á sviði mannréttindabaráttunnar.  

Umrædd málefnasvið ,,umbreytinga” eru eftirfarandi: 

  • Vinna að því að vernda og auka vettvang hins opinbera rýmis. 
  • Efling mannréttinda í samhengi við þau málefni sem efst eru á baugi nú um stundir: loftslagsmál; stafræn tækni og ný tæknimiðlun; spilling; ójafnrétti; fólksflutninga.  
  • Aðstoða við að hindra vopnuð átök og stríð, koma í veg fyrir ofbeldi og samfélagsátök. 
  • Styðja við hnattræna baráttu fyrir mannréttindum og halda uppi áróðri fyrir þeim.